Джуманазарова Зулфия Кожабаевнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “Ишқорий-ер металларининг амидли ва аминли лигандлар билан комплекс бирикмаларининг синтези, тузилиши, физик-кимёвий хоссалари”, 02.00.01 – Ноорганик кимё, 02.00.04 – Физик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.1.DSc/К211.
Илмий маслаҳатчилар: Кадирова Шахноза Абдуҳалиловна, кимё фанлари доктори, профессор; Каттаев Нуритдин Тўраевич, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc.03/30.12.2019.К.01.03.
Расмий оппонентлар: Рафиков Адхам Солиевич,  кимё фанлари доктори, профессор; Ибрагимов Азиз Бахтиёрович, кимё фанлари доктори, профессор; Сидиков Абдужалол, кимё фанлари доктори, профессор. 
Етакчи ташкилот: Тошкент кимё-технология институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади ишқорий-ер металларининг амидли ва аминли лигандлар билан комплекс бирикмаларининг синтези, тузилиши ва физик-кимёвий хоссаларини аниқлашдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор механокимёвий  усул орқали ишқорий-ер металлари (Мг²⁺, Cа²⁺, Ср²⁺, Ба²⁺) нинг амидли ва аминли лигандлар билан 26 дан ортиқ янги комплекслари,  шулардан [Мг(Ч₃CОНҲ₂)₄(Ҳ₂О)₂](НО₃)₂ ва [Cа(CО(НҲ₂)₂)₄(Ҳ₂О)₂](НО₃)₂ лар 89% гача унум билан синтез қилинган; 
илк бор физик-кимёвий таҳлил усуллари мажмуаси (ИҚ, КҚ, УБ-Кўр, РФА, РСА, ТГ/ДТГ/ДСК) маълумотлари асосида синтез қилинган комплексларнинг таркиби, координацион тугун геометрияси ва 2,4,6 координацион сонга эга болъган, Мг–О оралиғи 2,05–2,12 Å ни, О–Мг–О бурчаклари эса тахминан 89–91ли[Мг(Ч3CОНҲ2)4(Ҳ2О)2](НО3)2, [Мг((НҲ2)2CО)2(Ҳ2О)4](НО3)2, [Мг(Ҳ2О)2(CО(НҲ2)2)4]+2·2НО3- бирикмалар учун монокристаллар олинган;
синтез қилинган комплекс бирикмалардаги тебраниш частоталари асосида: ν(C=О) 15-30 см⁻¹ га, δ(НҲ₂) нинг 10-15 см-1 га силжиши ҳамда 1384 см⁻¹ атрофида координацияланган нитрат-ионининг асимметрик тебранишларига мос келадиган янги частоталарнинг пайдо бўлиши комплекс бирикмалар ҳосил бўлганлигини исботлаган;
Хиршфелд сиртини таҳлил қилиш натижасида водород боғларининг устунлиги (Ҳ···Ҳ - 62% гача, Ҳ···О - 28%, Ҳ···Н - тахминан 16%) аниқланган. Бу боғлар модданинг тартибли жойлашишини ва юқори даражада кристалланишини таъминлаган, бу эса кристаллографик таҳлил натижалари билан мувофиқ келиши, шу билан бирга, амидли ва аминли комплексларнинг молекулалараро ўзаро таъсир хусусиятлари бўйича бир-биридан фарқланиши исботланган;
лиганднинг табиати комплекслар геометриясига тасир қилиб, молекуланинг ҳажми ва қаттиқлиги ортиши билан координацион сон (9 гача) ошган, элементар ячейка ҳажми (15-22% га) кенгайган ва ютилиш чизиқлари (8-15 нм га) силжиган, бу эса координацион қобиқнинг кенгайиши ҳисобига стерик кучланишларнинг мувозанатланишини акс эттирган;
синтез қилинган комплексларнинг электрон тузилиши 300-800 нм оралиғида д-д ўтишларнинг йўқлиги, лиганд ичидаги ўтишларнинг 5-10 нм га силжиши ва тақиқланган зона кенглиги 3,8-4,1 эВ эканлиги билан тавсифланиши ҳамда 400-700 нм оралиғидаги юқори шаффофлик уларнинг электрон барқарорлигини ҳамда оптик ва биотиббий соҳаларда қўлланилиш имконини бериши аниқланган;
синтез қилинган комплексларнинг термик анализи асосида; сувсизланиш 120-160 °C оралиғида (6,8-7,3% масса йўқотиш билан) кузатилиши, органик лигандларнинг парчаланиши 220-260 °C оралиғида (массанинг 40-45% йўқолиши билан) содир бўлиши, тўлиқ парчаланиш эса 480-520 °C да юз бериши, бунда фаоллаштириш энергияси 120-145 кЖ/мол ни ташкил этиб, лн А қийматлари 18-22 оралиғида бўлиши юқори ҳароратда барқарорликга эга эканлиги аниқланган;
кондуктометрик усул ёрдамида синтез қилинган комплексларнинг сувли эритмалари барқарорлиги бўйича фарқланиши: Мг²⁺- ва Ср²⁺-комплекслар (K_f^T= (4,8–5,75)·10⁵, ΔГ° = –32…–35 кЖ/мол) энг барқарор эканлиги маълум бўлиб, термодинамик кўрсаткичлар 298 К ҳароратда барқарорликнинг Ср > Мг > Cа > Ба тартибида, 323 К ҳароратда эса Ср > Мг > Ба > Cа тартибида камайиши ҳамда комплексларнинг мустаҳкамлигини белгиловчи электрон ва стерик таъсирларга мувофиқ келиши билан исботланган;
ΔГ°, лог β, тақиқланган зона кенглиги Эг (3,8-4,1 эВ), координацион сон (6-9) ва элементар катакча ҳажмини +22% гача оширишни ҳисобга олувчи структуравий-функсионал тузилиш, комплексларнинг барқарорлигини ҳамда ишқорий-ер металларининг янги бирикмаларини мақсадли синтез қилиш, комплексларнинг турғунлигини олдиндан билиш имкониятини берган;
Мг²⁺ ва Cа²⁺ комплексларининг юқори биологик фаоллиги аниқланган: [Мг(Ч₃CОНҲ₂)₄(Ҳ₂О)₂] комплекси қўлланилганда буғдой уруғларининг унувчанлиги 8-14% га ошгани, биомассаси назоратга нисбатан 220% гача кўпайгани, ҳосилдорлик 2,7-10,0 с/га ортгани кузатилган. Бундан ташқари, уруғларнинг униб чиқиши 2-4 кунга тезлашгани ва ғўзада кўсаклар сони 18-19 тагача кўпайгани қайд этилган. Ўта паст консентрацияларда (0,00001-0,0001%) кузатилган таъсир ушбу комплексларнинг юқори эрувчанлиги ва ион ҳаракатчанлиги билан боғлиқлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ишқорий-ер металлари нитратларининг амидли ва аминли координацион бирикмаларини синтез қилиш, тузилиши ва биологик хоссаларини аниқлаш боʻйича олинган илмий натижалар асосида:
МгНит·АА (магний нитрат ацетамид билан) типидаги комплекс бирикмалар Қорақалпоғистон деҳқончилик илмий-тадқиқот институтида амалиётга жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024-йил 21-ноябрдаги 01/06-4581-сон маълумотномаси). Натижада МгНит·АА препаратидан фойдаланиб чигитнинг униб чиқиш муддатини 3-5 кунга қисқартириш; кўсакларнинг очилишини 7-10 кунга тезлаштириш; ҳосилдорликни 20-30% га ошириш имконини берган;
МгНит·К (магний нитрат карбамид билан) типидаги комплекс бирикмалар Қорақалпоғистон деҳқончилик илмий-тадқиқот институтида амалиётга жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигининг 2024-йил 20-ноябрдаги 02-01/18-4-3756-сон маълумотномаси). Натижада МгНит·К препаратидан фойдаланиб чигитнинг униб чиқиш муддатини 3-5 кунга қисқартириш; кўсакларнинг очилишини 7-10 кунга тезлаштириш; ҳосилдорликни 15-20% га ошириш имконини берган;
МгНит·АА (магний нитрат ацетамид билан) типидаги комплекс бирикмалар Қорақалпоғистон деҳқончилик илмий-тадқиқот институтида амалиётга жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024-йил 21-ноябрдаги 01/06-4580-сон маълумотномаси). Натижада МгНит·АА препаратидан фойдаланиб буғдой уруғларнинг униб чиқиш муддатини 2-4 кунга қисқартириш; бошоқдаги бошоқчалар сонини кўпайтириш; ҳосилдорликни 25-30% га ошириш имконини берган;
"Динитратокарбамидтритиокарбамид-калсий гидрат - ғўзанинг ўсиш стимулятори" олиш учун ЎзР ИММ дан ихтирога патент олинган (№ИАП 06286, 29.08.2020 у). Натижада, қишлоқ хўжалигида ўсимликларни ўстирувчи стимулятор сифатида қўллаш имкони пайдо бўлган;
3 та янги бирикмаларнинг рентген тузилиш таҳлили натижалари Кембридж
кристаллографик маълумотлар базасига киритилган (тҳе Cамбридге Струcтурал Датабасе, CCДC номерлари 2294610, 2159468,2154967). Натижада, комплекс бирикмаларнинг кристалл тузилиши натижалари, маълум тузилиш ва хоссаларга эга боʻлган оʻхшаш бирикмаларни олишда фойдаланиш имконини берган.

Yangiliklarga obuna bo‘lish