Кучкарбаев Рустам Уткуровичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон 

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи):  “Бинолар қурилишини ташкиллаштиришда қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишни моделлашнинг илмий-техникавий асослари”,  05.09.03 – “Иссиқлик таъминоти. Вентиляция, кондиционерлаш. Газ таъминоти ва ёритиш” ва  05.09.08 - “Қурилиш технологияси ва қурилиш жараёнларини ташкил қилиш” (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.4. DSc/Т868
Илмий маслаҳатчи: Шарипов Конгратбай Авезимбетович, техника фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи Тошкент архитектура-қурилиш университети
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент архитектура-қурилиш университети DSc.26/04.07.2023.Т.11.01
Расмий оппонентлар: Ходжаев Аббас Агзамович Техника фанлари доктори, профессор; Джабриев Акбарали Нормуродович  иқтисодиёт фанлари доктори, профессор; Кличев Шавкат Исакович техника фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Фарғона давлат техника университети
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистоннинг қаттиқ континентал иқлим шароитларига мос келувчи, қайта тикланувчи энергия манбаларига асосланган технологияларни интеграция қилган ҳолда энергиятежамкор пассив биноларни яратиш учун метод ва техник ечимларни ишлаб чиқиш ҳамда илмий жиҳатдан асослаш.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
биринчи марта Ўзбекистон иқлим зоналари учун пассив биноларнинг иссиқлик муҳофазасига оид миқдорий параметрлар илмий асослаб берилди. Градус-сутка ҳисоблари ва меʼёрий талаблар асосида тўсиқ конструксияларининг талаб этиладиган иссиқлик ўтказмаслик қаршилиги ва турли ҳудудлар учун изоляциянинг оптимал қалинлиги аниқланди. Масалан, марказий вилоятларда (Тошкент, Самарқанд) тахминан 6–8 см қалинликдаги иссиқлик изоляцияси етарли бўлиб, у Р = 1,2–1,3 м²·°C/Вт ни таъминлайди, энг совуқ шимолий ҳудудларда эса 7–10 см қалинлик талаб қилинади (Р = 1,4 м²·°C/Вт). Олинган натижалар амалдаги меʼёрларни тўлдириб, биноларнинг иссиқлик муҳофазаси талабларини иқлим камарлари бўйича дифференциация қилиш имконини беради;
Жованни диаграммаси қўлланилган ҳолда бинолар микроклимати биоклиматик моделлаштиришининг оригинал усули амалга оширилди. Биринчи марта республикадаги 12 та ҳудуд учун ҳаво параметрларининг қулайлик ва пассив стратегиялар зоналари бўйича тақсимоти ҳисоблаб чиқилди. Аниқланишича, пассив архитектур-климатик усуллар бинолар ичида қулайликни йилининг ўртача 20–40% давомийлигида (ҳудудга қараб) таъминлай олади ва бу даврда фаол иситиш ва совутишга бўлган эҳтиёжни сезиларли равишда камайтиради;
пассив иситиш ва совутиш усулларининг салоҳияти миқдорий баҳоланди. Ўтказилган сонли тажрибалар шуни кўрсатдики, қуёшдан тушадиган иссиқлик ҳисобига биноларни иситишда мавсумий иссиқлик эҳтиёжининг 20% гача қоплаш мумкин, бу эса анʼанавий энергия сарфини эквивалент равишда камайтиради. Шунингдек, биноларнинг конструктив иссиқлик сиғими, тунги шамоллатиш ва совутиш комбинацияси ёз фаслида хона ичида ҳаво ҳароратини 5–10 °C га пасайтириши, кондиционерлар ишлаш давомийлигини қисқартириши ва электр энергияси сарфисиз қулайликни таъминлаши тасдиқланди;
иссиқлик насоси ва қуёш тизимлари асосида пассив биноларни энергия билан таъминлашнинг комплекс математик модели ишлаб чиқилди. Тошкент шаҳри иқлим шароитида майдони 100м² бўлган типовой пассив бино учун йиллик энергетик баланснинг батафсил ҳисоб-китоби амалга оширилди, бу жараёнда қуёш иссиқлик коллектори, фотоелектр станцияси (ФЕС) ва захира электр иситгичи интеграцияси ҳисобга олинди;
пассив бино учун “иссиқлик насоси + қуёш энергияси” комбинацияланган тизимининг самарадорлиги ҳақида янги маълумотлар олинди. Тўғри лойиҳалаштирилган тизим йиллик иссиқлик эҳтиёжининг 94% гача қисмини қайта тикланувчи энергия манбалари ҳисобига таъминлай олиши кўрсатилди, бунда ишлаб чиқарилган иссиқлик энергиясининг тахминан 60%и иссиқлик насоси ҳиссасига тўғри келади, қуёш коллекторлари ва фотоелектр станцияси ҳиссаси 30–34% атрофида, захира электр иситиш улуши эса 6%дан ошмайди.
қайта тикланувчи энергия манбалари қўлланган пассив биноларнинг экологик ва иқтисодий самарадорлиги анʼанавий ечимлар билан солиштириб баҳоланди. Ҳисоб-китоблар шуни кўрсатдики, иссиқлик насоси тизими ва қуёш ускуналаридан фойдаланиш биноларни иситишдан тўғридан-тўғри СО₂ чиқиндиларини деярли бутунлай бартараф этади (майдони 100м² бўлган бино учун газли иситишга нисбатан йилига тахминан 0,8т СО₂ камайиши таъминланади).
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Республика олий таълим муассасалари биноларини қуришда қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишнинг илмий-техникавий асосларини моделлаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар асосида:
пассив ижтимоий ва турар-жой биноларида қайта тикланувчи энергия манбаларини комплекс қўллашнинг сонли моделлаштириш методологияси ишлаб чиқилди ҳамда Ўзбекистоннинг турли иқлим зоналари учун бинолар энергия самарадорлигини ошириш мақсадида иқлимий ёʻналтирилган архитектура-планировка усуллари илмий асосланди (биноларнинг рационал ёʻналтирилиши ва компактлиги, ёз фаслида қуёшдан ва соядан ҳимоя қилиш, табиий вентиляцияни ташкил этиш ва ҳ.к.), улар биноларнинг ички микроклимати яхшиланишига ва энергия истеʼмолини камайтиришга хизмат қилади, қўлланилганда эса миқдорий самара кўрсатиб ўтилди. Натижада олий таълим муассасалари биноларида қайта тикланувчи энергия манбаларидан самарали фойдаланиш моделлари ишлаб чиқилди ва бинолар энергия самарадорлигини ошириш бўйича инновацион технология ечимлари таклиф этилди;
пассив бино стандартига мос келиш учун зарур бўлган биноларнинг иссиқлик муҳофазаси ва энергия истеʼмоли кўрсаткичларининг меʼёрий жиҳатдан асосланган қийматлари ишлаб чиқилди ва таклиф этилди. Жумладан: тўсиқ конструксияларининг иссиқлик ўтказмаслик қаршилиги ва ҳудудлар бўйича изоляция қалинлиги, шунингдек биноларнинг “неарлй зеро-энергия” даражасини таъминлаш учун иссиқлик энергияси сарфининг максимал менежмент кўрсаткичлари белгиланди.
пассив биноларнинг (майдони тахминан 100 м² бўлган турар-жой) иситишнинг комбинацияланган тизими оптимал конфигурацияси таклиф этилди. Ўзбекистон шароитида иқтисодий ва техник жиҳатдан оптимал ҳисобланган ечимлар қуйидагича: 100м² иситиладиган майдон учун тахминан 2–5 кВт иссиқлик қувватига эга тепловой насос; майдони 4 м² бўлган солнечный коллектор ва 3 кВт фотоелектрическая станция, улар биргаликда қуёш энергияси ҳисобига иссиқлик эҳтиёжининг 30% гача қисмини таъминлайди; захира электр иситгич эса йиллик иссиқлик юкламасининг 10%дан камини қоплайди. Ушбу конфигурация қайта тикланувчи энергия манбалари ҳисобига йиллик иссиқлик эҳтиёжининг 94%ини қоплашни таъминлайди. (Қурилиш ва уй-жой коммунал хўжалиги вазирлигининг 2025-йил 21-июлдаги 34-06/8122-сон маълумотномаси).